Ҳар гал вилоятларга борганимда ичимлик сув ерга оқиб ётганини, ҳатто одамлар ичимлик сув билан экин майдонларини суғораётганининг гувоҳи бўламан. Ичимлик сув тобора танқис бўлиб бораётган бир вақтда инсонлар ўз қўллари билан обиҳаётнинг камайишига «ҳисса» қўшмоқда.

Сувни исроф қилиш, тежамасдан ишлатиш ортидан ичимлик сув захираларимиз тугаб қолиши ҳақида ҳар куни айтилишига қарамасдан аксарият кишилар исрофгарчиликда давом этмоқда. Ота-боболаримиз «олдингдан оққан сувнинг қадри йўқ», деб бекорга айтишмаган. Сувни тежаб ишлатиш ва келгусида сув танқислигининг олдини олиш ҳаётий заруратга айланиб бормоқда.

Бугун бутун ер юзида, хусусан, юртимизда ҳам сув ресурсларига оқилона ёндашиш масаласи кун тартибига чиққан. Республикадаги умумтаълим мактабларида ичимлик сув истеъмолини янада яхшилаш ва сувни асрашни тарғиб қилиш мақсадида очиқ дарслар, жойларда сувни тежаш бўйича тарғибот тадбирлари ўтказилмоқда. Шаҳарларда ичимлик сувдан ноқонуний фойдаланганларга рейдлар ўтказилиб, ичимлик сув билан дарахт ва экинларни суғорганлар, машина ювганлар жарималарга тортилмоқда.

Лекин натижа кутилгандек эмас. Жойларда одамлар ҳамон ичимлик сувни беҳуда оқизиб қўйиб исроф қилишмоқда. Бизда-ку сув захираларимиз ҳозирча бор, лекин ичимлик сувсиз қийналиб, ҳаётдан бевақт кўз юмаётганларни бир кўз олдимизга келтирайлик. Агар вақтида ичимлик сувни тежамасак, худди шу аҳволга тушмаслигимизга кафолат йўқ... Ахир кундан-кунга сув захираларимиз камайиб бормоқда.

Мамлакатимизда оддий 1,5 литр қадоқланган ичимлик сув нархи 3000-4000 сўмни ташкил этади. Аслида бу ҳам жуда арзон. Балки сувнинг нархи арзон бўлгани учун аҳоли ичимлик сувни тежашмас, оқилона фойдаланишмас. Европа мамлакатларида сувнинг нархи 1 литр автомобиль ёнилғисидан ҳам қимматлигини кўришимиз мумкин. Мисол учун, Коста Рикада оддий 1,5 литр идишдаги сувнинг нархи 26 710 сўмга тўғри келади. Бу суви дунёдаги энг қиммат давлат деб топилган бўлса, бу қиймат Мисрни 2 566 сўм билан энг арзон давлатга айлантирган. Суви арзон сотилаётган давлатлар рўйхатида эса Ўзбекистон 91-ўринни эгаллаган.

Ер юзининг деярли 70 фоизи сувдан иборат дейишингиз мумкин, лекин ичимлик сув жуда кам ва муаммо. Шунча сувни ичишга яроқли ҳолатга келтирса бўлмайдими, дейишингиз мумкин. Албатта бунинг иложи бор. Фақат бу жараён жуда қимматга тушади. Масалан, ичимлик сув сарфи бўйича энг етакчи деб саналадиган давлат – Саудия Арабистонида 1 киши учун кунига 500 литр сув тўғри келар экан. Бунда 5,5 млн куб метр ичимлик сув ишлаб чиқариш учун 350 минг баррель нефть сарфланади. 1 баррель нефть ишлаб чиқариш учун эса 159 литр сув ишлатилади. Шундан ҳам кўриш мумкинки, океан ва денгиз сувларини чучук сувга айлантириш ўзини оқламайди.

БМТ ҳисоботига кўра, 2023 йилда 2 миллиард одам, яъни ер юзи аҳолисининг чорак қисми тоза ичимлик сувсиз қолишини, яқин 10 йилликда эса, бу кўрсатгич 700 миллионга кўпайишини прогноз қилишмоқда. Демак, юқорида ёзилганидек – мавзу ўта долзарб ва ечимга муҳтож. Шу боис сув ресурсларидан унумли фойдаланиш ва уни асраб-авайлаш муҳим заруратдир. Акс ҳолда, келажак авлод бу муҳим ресурсдан маҳрум бўлиши мумкин.

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, бир кишининг эҳтиёжлари учун кунлик 50-100 литр сув керак. Африканинг қишлоқ жойларида эса, бир киши одатдагидан сезиларли даражада паст ва кунига 10-20 литр сув сарфлайди. АҚШда аксинча, меъёрдан анча даражада юқори – 450 литр, Канадада – 340 литр, Японияда – 320 литр, Ғарбий Европада сув таъминоти хизматларининг юқори нархи туфайли сувга бўлган эҳтиёжлар 130 дан 180 литргача ўзгариб туради. Европада бир кишининг эҳтиёжлари учун ўртача 250 литр сув керак бўлар экан.

1,36 триллион сўм қарздорлик

Тоза ичимлик сувни шунчаки ерга оқизиб қўйилгани, ичимлик сувдан экинлар суғорилаётгани, ичимлик сувдан ноқонуний тартибда фойдаланилаётганига кўп гувоҳ бўламиз. Айниқса, қишлоқ жойларда оқар сув бўлмаганидан ичимлик сувдан экин майдонларини суғориш мақсадида фойдаланишади. Баъзан ичимлик сув туну кун ерга оқиб ётади. Ёзнинг қоқ чилласида тарвуз олиб келиб ҳам уни совутиш мақсадида ичимлик сувни оқизиб қўямиз.

Бошқа давлатларда сувсизликдан одамлар нобуд бўлаётгани ҳақида ва кун келиб биз ҳам шу аҳволган тушиб қолишимиз мумкинлиги ҳақида ўйлаб ҳам кўрмаймиз. Сувдан ноқонуний тарзда фойдаланаверишади. Бунинг оқибатида эса юртимизда ичимлик сув истеъмолчиларининг давлатдан қарздорлиги айни пайтда 1,36 триллион сўмга етган. 281 минг нафар фуқаро ичимлик сув учун 1 миллион сўмдан ортиқ пул маблағларини тўлашмаган. Булар фақат аниқланганлари холос. Аммо яширинча сув таъминотига уланиб олиб, пул тўламай фойдаланиб келаётганлар қанча? Шунинг эвазига сув таъминоти корхоналари йилдан-йилга зарарга кириб бормоқда.

Ювиниш, идишларни ювиш ва ҳожатхона учун ичимлик сувдан фойдаланишни тўхтатиш лозим. Шундагина сув танқислигининг оз бўлса-да олдини олган бўламиз. Мисол учун, Хитой ва Японияда автомобиль йўлларига махсус сув қувурлари ўрнатилган бўлиб, қор ва ёмғирдан тўпланган сувни бир жойга йиғиб, қайта ишлаб, аҳолига идишларини ювиш ва бош­қа эҳтиёжлари учун етказиб беришади. Шу орқали улар ичимлик сув муаммосини бироз бўлса-да енгиллатишмоқда. Бизда эса ҳар гал ёмғирдан сўнг йўлларимиз денгизга айланади, у йўллардан на машина ва на одам ҳаракатлана олади. Тўпланган сув шунчаки ерга сингиб, беҳуда оқиб кетади.

Тўғри, сувдан ноқонуний фойдаланганлик учун жарималар қўлланилмоқда. Аммо бу ичимлик сув тақчиллигининг олдини олиш учун бирон фойда бераётгани йўқ. Жарима қўллаш билангина бу муаммонинг олдини олиб бўлмаяпти. Бунинг учун мукаммал дастурлар, амалий ишлар зарур. Акс ҳолда сув тақчиллигига кутилганидан ҳам тезроқ етиб боришимиз, ичимлик сув масаласи энг оғир ижтимоий муаммога айланиши ҳеч гап эмас.

Қолаверса, ўрнатилган катта ҳажмдаги сув қувурларимиз таъмирталаб бўлиб қолганига анча бўлган. Яроқсиз ҳолга келгани учун ҳам қувурлар ёрилиб, ичимлик сув ерга беҳуда сингиб кетмоқда. Шунингдек, қишлоқ хўжалигида сув тежовчи технологияларнинг қўлланмаслиги, суғоришдаги эскича ёндашувлар, аномал иссиқ – буларнинг ҳаммаси комплекс тарзда йилдан-йилга мамлакатимизда сув ресурсларининг камайиб кетишига сабаб бўлмоқда.

Ечим бор, аммо...

Дунёда сувсизлик таҳдидларига ечим сифатида бир қатор таклифлар айтилмоқда Лекин уларни арзирли ва ишончли деб бўлмайди. Еростидан сув қазиб чиқариш, биринчидан, қиммат, иккинчидан, оғир меҳнат талаб қилувчи, учинчидан эса, тугаб борувчи ва барибир вақти келиб, ерости қудуқларини қуритувчи, сув инқирозига олиб келувчи вақтинчалик ечимдир.

Ичимлик сувнинг яна бир муҳим манбаи ерусти тоза сувидир. Улар кўллар, дарёлар, тўғонлар ва сойларда сақланади. Дарёлар ва тўғонлар сув таъминоти учун муҳим бўлса-да, улар фақат 1 фоизгина чучук сувни ўз ичига олади. Чучук сувнинг тахминан 0,001 фоизи атмосфера буғи бўлиб, улар Ер сайёрасида ёмғир ва қор билан алмашиниб туради. Дунё олимлари ичимлик сув муаммосига бироз ечим сифатида атмосфера сув алмашинувини тартибга солиш учун ёмғир булутларига таъсир қилиш ёки тумандан сув олиш, айсберглар ва музликлардан чучук сув олиш масаласини ҳам илгари суришмоқда. Аммо ҳозирда буни техник жиҳатдан амалга ошириш мумкин эмаслигидан ташқари, бундай лойиҳалар сайёрамиз экомувозанатига қандай таъсир кўрсатиши номаълум. Шунинг учун аввало ичимлик сувни тежашни ўзимиздан бошлашимиз керак.

Эҳтимол, сув муаммосининг олдини олишга кечиккандирмиз, аммо ҳечдан кўра кеч деганларидек, ҳали вақтимиз бор, биргаликда бу инқироздан қутилишнинг амалий чораларини бугундан бошлашимиз шарт.

Мансурбек ЖАББОРОВ,

«Oila va TABIAT» мухбири