«Мен ёнмасам, сен ёнмасанг...»
Дарҳақиқат, машҳур шоир Нозим Ҳикмат «Мен ёнмасам, сен ёнмасанг, у ёнмаса, зулматни ким ёритар ахир» деган даъватида ғафлатда ётганларни, лоқайдларни уйғотиш наъраси ётади.
БатафсилЎтаётган ҳафта дунё «WannaCry» номли товламачи-вирус дастурининг киберҳужуми остида қолди. Интерпол маълумотига кўра, киберҳужум 12 май куни бошланиб, 150 мамлакатда қайд этилган.
Вирус 200 мингдан ортиқ фойдаланувчи — асосан, давлат ташкилотлари, транспорт, банк-молия, тиббиёт муассасалари, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ҳамда йирик компаниялар компьютер тизимларини зарарлаган.
Вируснинг товламачилиги шундаки, у компьютердаги файлларни зарарлашдан олдин фойдаланувчидан «пора» талаб қилади. Муддат қўяди. Таҳдид қилади. Компьютер оламига хавф солаётган «WannaCry» вируси қаердан пайдо бўлди? Қандай тарқалмоқда? Ундан ҳимояланиш мумкинми?
Сир эмас, вируслар дастурчилар томонидан яратилади, тарқатилади. Антивирус дастурлар ишлаб чиқарувчи компаниялар янги тур вирусга қарши ўз дастурларини таклиф қилади, сотади, мўмай даромад топади. Ушбу механизмнинг ўзиёқ «бузғунчилар» билан «курашувчилар» ўртасида қандайдир кўринмас узвий боғлиқлик борлигини ҳам англатади.
«WannaCry» шахсий компьютерга электрон ташувчи воситалар (флеш-карта, диск) ёки электрон почтага келиб тушган шубҳали ва номаълум хатлар орқали «юқади». Word, PDF каби файлларни очиш (*.exe, *.com) йўли билан ишга тушади.
Одатий тасаввуримиздаги вируслардан фарқ қилган ҳолда, «WannaCry» ишга тушганданоқ Microsoft Windows операцион дастури бошқарувини «қўлга олади» (блоклайди). Вирус асосчилари ушбу операцион тизимнинг «нозик» жойини аниқлаб, кодини алмаштиришга муваффақ бўлган. Буни Microsoft компанияси президенти Брэд Смит ҳам ОАВда тасдиқлади.
Блокка тушган Microsoft Windows тизимини қайта ишлатишга уринилганда, вирус мулоқотга чиқиб, фойдаланувчини компьютердаги барча файлларни йўқ қилиш билан қўрқитади, пул талаб қилади. Пулни кўрсатилган банк ҳисоб-рақамига ўтказмаган фойдаланувчи компьютеридаги барча файллари йўқ қилинади.
Интерпол маълумотига кўра, вирус ҳар бир фойдаланувчидан 300 дан 600 долларгача талаб қилган. Шахсий файлларини сақлаб қолиш илинжида бўлган фойдаланувчилар томонидан шу кунгача 45 минг доллардан ошиқ пул ўтказиб берилган. «The Time» нашрининг ёзишича, ушбу пуллар ҳали ҳам вируснинг номаълум яратувчилари томонидан ҳисоб рақамлардан ечиб олинмаган.
Вирус яратувчилари тўғрисида аниқ маълумот мавжуд эмас. Турли давлатларда турлича тахминлар илгари сурилмоқда.
Вирус жуда тез тарқалиб, дунёнинг 150 мамлакатини қамраб олган. Япониядаги 600 компаниянинг 2 мингдан зиёд компьютери зарарланган. «Hitachi» компанияси почта серверларининг зарарланиши оқибатида ички электрон почталарни юбориш, қабул қилиш ва мактубларни очиш тизимини издан чиқарган. Россияда ФВВ, ИИВ, Темир йўл, «Сбербанк», «Мегафон» мобиль оператори тизимида киберҳужумлар аниқланган. Хитойда 30 мингдан ортиқ корхоналар вирусдан зарар кўрган. «China National Petroleum Corporation» нефть компаниясининг тўлов тизимини ишдан чиқаргани сабабли, бу ерда вақтинчалик электрон тўловлар тўхтатилган. Жанубий Кореяда вирус «CJ CGV» кинотеатрлар тармоғининг реклама серверларини ишдан чиқариши оқибатида намойиш қилиниши режалаштирилган фильмлар тўғрисидаги ахборотлар чалкашиб кетган.
Бундай мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин.
Бунга қарши антивирус яратиладими? Бугун машҳур компаниялар шу масала юзасидан бош қотирмоқда. Интернет сайтларда бундай дастур яратилгани ҳақида ахборотлар ҳам чиқди. Хусусан, Avast Software компанияси буни уддалагани айтилмоқда. Шунингдек, вирус ҳужумига энг кўп учраган давлатлардан бири Таиландда ҳам дастурчи Чанвит Кеокаси вирусга қарши дастурни ишлаб чиққани тўғрисида маълумотлар эълон қилинди. Унинг дастури вирус ҳужуми олдини олади, аммо зарарланган компьютерларни сақлаб қололмайди.
Вирус ҳужумига учраган фойдаланувчилар учун мутахассислар томонидан кўплаб маслаҳатлар берилмоқда. Биринчи ўринда компьютер ишончли (ўғирланган версияси эмас) антивирус дастури билан ҳимояланган бўлиши лозим. Электрон почтадан келган шубҳали хатларни очмаслик зарур.
Агар вирус тушишга улгурган бўлса, пул тўлашга шошилманг. Сабаби, тўловдан сўнг вирус блокка тушган компьютерни очиш учун калит беришига кафолат йўқ. Яхшиси, мутахассисга мурожаат қилиш лозим.
Кўп компьютерли йирик ташкилотларда сервер администраторлари электрон хат оқимида келувчи ва чиқувчи хатларни техник фильтрлаш дастурини кучайтириш лозим.
Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги Ахборот хизмати маълумотига кўра, юртимизда «WannaCry» вирусидан жабр кўрган ташкилот ёки корхона қайд этилмаган. Шу билан бирга, вазирлик мутахассислари вирус хавфининг олдини олиш ва жабрланмаслик мақсадида компьютер фойдаланувчиларини Windows операцион тизимини янгилаб бориш, зарур маълумотлардан нусха олиб қўйишга одатланиш, электрон почтага келган номаълум ва шубҳали хатларни очмаслик ва вирусларга қарши дастурдан фойдаланишга чақиради.
Дарҳақиқат, машҳур шоир Нозим Ҳикмат «Мен ёнмасам, сен ёнмасанг, у ёнмаса, зулматни ким ёритар ахир» деган даъватида ғафлатда ётганларни, лоқайдларни уйғотиш наъраси ётади.
БатафсилАбдурауф Фитрат – ХХ аср бошида Ўрта Осиё маънавий ҳаётига катта таъсир кўрсатган маърифатпарвар, ислоҳотчи ва зиёлилардан бири.
БатафсилЭнди ҳокимият органлари раҳбарлари «Кенгаш соати»да ҳисоб беради
Батафсил