Чинакам бадиий асарларда ҳаёт ҳақиқати бор бўйи билан тасвирланади. Улардаги мураккаб зиддият осонликча ҳал бўлмайди, бирон фалокатни келтириб чиқарган ҳодиса сабабчисини топиш енгил кечмайди. Асар қаҳрамонлари, худди ҳаётдаги сингари ўқувчининг айбловларидан ўзини ҳимоя қилади, ўзининг мантиқий даъволарини ўқувчига қарши қўяди.

Асқад Мухтор ХХ аср ўзбек шеърияти, насри, таржимачилик санъати ва драматургияси ривожида алоҳида ўрин эгаллайдиган ижодкордир. Жаҳон адабиётининг энг сара намуналарини пухта ўрганган, бадиий ижодга жуда жиддий фаолият тури сифатида қараган бу адиб ўзидан бой ва ибратли адабий мерос қолдирди. 
Асқад Мухтор романлари ичида, айниқса, «Чинор» асари муаллифга катта шуҳрат келтирган. Бу асар ўзига қадар яратилган ўзбек романларидан бир неча жиҳатлари билан ажралиб туради.
Энг аввало, асар воқеа-ҳодисаларининг ўзаро шаклан жойлашуви бошқа асарлардан кескин фарқ қилади, унда гўё бир-бири билан боғланмайдиган ҳикоялар, ривоятлар, қиссалар аралаш тартибда келаверади. Уларда тасвирланган воқеа-ҳодисалар ҳам замон, вақт нуқтаи назаридан изчил тизимга бўйсунмайди. Чунончи, роман яратилган давр (ўтган асрнинг 60-йиллари) воқеа-ҳодисалари ҳикоя қилиб борилиб, бирданига асарнинг бошида юз берган фожиалар тафсилотига ўрин берилади.
Айтиш керакки, бу «ғалатилик» фақат ташқи томондан – юзаки қарагандагина шундайдир. Аслида, романда жалб этилган барча катта-кичик инсоний тақдирлар асар марказида турувчи образ – 93 ёшли Очил бобо тақдирига бориб боғланади. Романнинг бошида бутун юртга тарқаб кетган узоқ-яқин қариндошларидан хабар олгани отланган Очил бобога қўшилиб муаллиф олис сафарга чиқади. Мана шу ўта қизиқарли ва ибратли сафар асносида бобо пешонаcидаги ажинлар сингари бир-бирига уланиб кетган инсоний тақдирлар ҳақидаги гоҳ ширин, гоҳ аччиқ ҳикояларга ошно тутинасиз. 
Бу тақдирлар бир-бири билан Очил бобо орқали боғланиб, ягона шажарани – азим Чинорни вужудга келтиради. Романнинг яна бир жиҳати борки, буни таъкидлаб ўтмасликнинг иложи йўқ. Асардан ўрин олган ҳикоя ва қиссалар, кўп асарларда бўлгани каби, албатта, яхшилик билан, эзгуликнинг ёвузлик устидан қозонадиган ғалабаси билан тугамайди. Асарда ўнлаб инсонлар тақдири борки, шафқатсиз ва чигал ҳаёт бўрони уларни худди чўлдаги бир уюм хашак сингари сарсон-саргардон қилади.
Ёзувчи қаҳрамонлар тақдирига бўлар-бўлмасга аралашиш, уларни «тўғри йўлга солиб юбориш»дан ўзини тияди. Ортиқча ҳаяжон, ўринсиз эмоционаллик Асқад Мухтор услубига мутлақо ёт экани «Чинор» романида яққол ўзини кўрсатади. Бу жиҳатдан, ёзувчи ўзи тинимсиз ўқиб-ўргангани – рус ва ғарб адабиёти тамойилларини миллий адабиётимиз майдонида ҳам дадил қўллашдан чўчимаганлигига гувоҳ бўламиз.
Чинакам бадиий асарларда ҳаёт ҳақиқати бор бўйи билан тасвирланади. Улардаги мураккаб зиддият осонликча ҳал бўлмайди, бирон фалокатни келтириб чиқарган ҳодиса сабабчисини топиш енгил кечмайди. Асар қаҳрамонлари, худди ҳаётдаги сингари ўқувчининг айбловларидан ўзини ҳимоя қилади, ўзининг мантиқий даъволарини ўқувчига қарши қўяди.
«Чинор» романидаги фожиали қисмат эгаларидан бири – Акбарали образи тўғрисида ҳам шундай дейиш мумкин. Акбарали туппа-тузук йигит. Онасини яхши кўради, урушда вафот этган отасининг хотирасига ҳурмат билан қарайди. Конда, оғир шароитда меҳнат қилади, яхши ишлаганидан ҳатто бир неча марта фахрий ёрлиқлар ҳам олган. Қалби ҳам инсоний фазилатларга тўла. Бир қарашда бундай йигитнинг бахтли яшашга ҳаққи бор. Лекин ёзувчи инсон боласидан кутиладиган вазифа, унинг дунёга бериши керак бўлган ҳиссаси бу билан чекланмаслигини уқтиради. Чунки инсон ҳаёти шунчалар мураккабки, унинг кутилмаган зарбалари, синовларига доимий тайёр турмоғи лозим. 
Бунга ўқувчи Акбарали ҳаёти мисолида гувоҳ бўлади. Акбарали Бектемирни бўғиб, уриб, осиб ўлдирмади. Ҳатто ҳақорат ҳам қилмади. Бор-йўғи… ҳеч нарса қилмади, холос… Унга йигитлик бир маротаба инсон боласи, ҳаёт аталмиш неъмат нажот қўлларини чўзган эди. Бир маротаба ундан ўзининг ҳам инсон эканини исботлашни сўраган эди. Акбарали мана шу ҳаётнинг қўлларини тутмади, ёрдамга муҳтож инсоннинг ёнига бормади!..
Бу ёғи – ўзингизга маълум – азоб, азоб, азоб…
Ёзувчи Акбаралини қуршаб олган мана шу азобни бор бўй-басти билан тасвирлайди, қаҳрамонга қўшиб ўқувчини ҳам шу азоб орасидан олиб ўтади.
«Чинор» романидаги бу қисса ҳали кўп замонлар кўплаб инсонларни ўйга толдиради, уларни бир марта бўлса ҳам ўз умрига, ҳаётий аъмолига жиддий назар ташлаб, ўзини тафтиш қилишга ундайверади. Роман ўзбек адабиётида инсон ҳаёти барча нуқсону камчилик­лари, имкон ва имконсизликлари, хатолари, ақлий ва жисмоний кучи ва кучсизликлари рўйи-рост кўрсатилган ўлмас асар бўлиб қолаверади.

Обиджон КАРИМОВ,
Гўзалхон МАМАЖОНОВА