Биз ўзимизни «болажон халқ» деб биламиз. Фарзандимизнинг кулгусидан олам чароғон бўлишига, унинг беғубор нигоҳидан қалбларимиз эришига ишонамиз. Ҳар бир болани «жигарбандим», «кўзимнинг оқу қораси» дея ардоқлаймиз. Аммо шу муқаддас туйғулар пардаси ортида аччиқ ва шафқатсиз ҳақиқат яшириниб ётганини тан олиш вақти келмадими?

Ижтимоий ҳимоя миллий агентлиги (ИҲМА) директори Мансурбек Оллоёровнинг маълум қилишича, 2025 йилнинг ўтган саккиз ойи давомида 2 872 нафар бола турли жиноятларнинг қурбонига айланган. Бу шунчаки статистика эмас, балки ортида минглаб синган тақдирлар, руҳий жароҳатлар ва йўқотилган болалик турган аччиқ ҳақиқатдир.

 

Хавотирли рақамлар

Тақдим этилган маълумотларга чуқурроқ назар ташлайдиган бўлсак, муаммонинг кўлами янада яққолроқ намоён бўлади. Жабрланган болаларнинг 42,7 фоизи, яъни 1200 дан ортиғи ҳали 12 ёшга ҳам тўлмаган гўдаклар экани нақадар аянчли. Бу уларнинг қанчалар ҳимоясиз ва катталарнинг масъулияти қай даражадалигини яққол кўрсатади.

Жиноятларнинг таснифи ҳам ташвишланарли: жабр­ланганларнинг 1 475 нафари ижтимоий хавфи катта бўлмаган, 956 нафари унча оғир бўлмаган жиноятлардан азият чеккан бўлса-да, 284 нафар бола оғир ва 157 нафари ўта оғир жиноятларнинг қурбонига айланган. Ўта оғир жиноятлар кўпинча инсоннинг ҳаёти ва соғлиғига, жинсий эркинлигига тажовуз билан боғлиқ бўлишини инобатга олсак, бу рақамлар жамият учун жиддий огоҳлантириш қўнғироғи бўлиши керак.

ИҲМА директорининг қайд этишича, агентликнинг ишонч телефонига келиб тушаётган мурожаатлар сони ўтган йилга нисбатан уч бараварга ошган. Бу ҳолатни икки хил талқин қилиш мумкин: бир томондан, зўравонлик ҳолатларининг кўпайганини англатса, иккинчи томондан, аҳолининг бундай ҳолатларга бефарқ эмаслиги, ишонч телефонлари орқали ёрдам сўрашга бўлган умиди ва жасорати ортганидан далолат беради.

 

Муаммонинг илдизи

Мансурбек Оллоёров муаммонинг асосий сабабларидан бири сифатида жамиятда чуқур илдиз отган «сукут сақлаш маданияти»ни кўрсатмоқда. Кўп ҳолларда, айниқса оилада ёки яқинлар томонидан содир этилган зўравонлик ҳолатлари «оиланинг сири», «уят» ёки «андиша» каби тушунчалар ортига яширилади. Жабрланувчи бола эса кўпинча айбдор қилинади ёки жим туришга мажбурланади.

«Айнан мана шу «сукут сақлаш маданияти»га нисбатан зўравонликка қарши курашгандек қатъият билан курашишимиз зарур», – дейди М.Оллоёров. Бу «маданият» жиноятчига жазосиз қолиш ҳиссини берса, жабрланувчини ёлғизлик ва умидсизлик ботқоғига ботиради. Бола ўзига нисбатан қилинган ноҳақликни нормал ҳолат сифатида қабул қила бошлайди, бу эса келажакда унинг руҳиятига ва шахс сифатида шаклланишига тузатиб бўлмас зарар етказади.

Зўравонликнинг таг-замирида ижтимоий муаммолар – камбағаллик, ишсизлик, ота-оналарнинг ҳуқуқий ва педагогик саводхонлиги пастлиги, миграция оқибатида назоратсиз қолган болалар, оилавий жанжал ва ажрашиш каби омиллар ётибди.

 

Зулм «ўзимизникилардан»  келганда

Энг даҳшатлиси шундаки, аксарият ҳолларда болага нисбатан зўравонлик кўчадаги бегона томонидан эмас, балки у энг кўп ишонган, паноҳ излаган инсонлар – ўз яқинлари томонидан содир этилади. Ота, ака-ука, амаки ёки яқин қўшни ва ҳаттоки ўз онасидан... Бола учун қўрғон бўлиши керак бўлган инсонларнинг ўзи жаллодга айланганда, гўдакнинг олами парчаланиб кетади. Унинг ишонч деб аталмиш ришталари бир умрга узилади.

Бу ўринда жамиятимизда чуқур илдиз отган юқорида айтганимиздек «сукут сақлаш маданияти» ўзининг энг жирканч башарасини намоён қилади. «Шапалоқ ҳам тарбиянинг бир усули», «Оиланинг сирини кўчага чиқармаслик керак» каби иборалар билан биз зўравонликни оқлаймиз, уни оддий ҳолдек қабул қилишга ўрганамиз. Жабрланган боланинг ўзини эса «ўзинг айбдорсан», «тилингни тийишинг керак эди» дея айбдорга чиқарамиз. Натижада, бола дардини ичига ютади, унинг қалбида алам ва нафрат йиғилади ва бу жимлик зулмат қўйнида янада каттароқ фожиаларга замин яратади.

ИҲМА ишонч телефонига тушаётган мурожаатларнинг уч баробарга ортиши – бу муз тоғининг учи, холос. Яна қанчадан-қанча бола қўрқув, уят ва таҳдидлар остида жим яшашга мажбур бўлаётганини тасаввур қилиш қийин эмас.

 

Болаликда ўғриланган келажак

Зўравонликка учраган боланинг фақатгина танаси эмас, руҳияти ҳам бир умрга яраланади. Унинг қалбида тузатиб бўлмас чуқур излар қолади. Бундай болалар келажакда қуйидаги оғир руҳий муаммоларга дуч келиши мумкин:

Доимий қўрқув ва хавотир. Улар учун дунё хавф-хатарга тўла маконга айланади. Улар ҳеч кимга, ҳатто ўзларига ҳам ишонмай қўядилар.

Депрессия ва ўз-ўзига ишончсизлик. Улар ўзларини кераксиз, ҳеч кимга арзимайдиган инсондек ҳис қиладилар. Бу эса уларнинг жамиятда ўз ўрнини топишига, соғлом муносабатлар қуришига тўсқинлик қилади.

Агрессия ва зўравонлик занжири. Энг ачинарлиси, болаликда зўравонликни кўриб ўсган бола, келажакда ўзи ҳам зўравонга айланиши мумкин. У учун муаммони куч билан ҳал қилиш – ягона йўл бўлиб туюлади. Шу тариқа, зўравонлик авлоддан-авлодга ўтувчи даҳшатли «занжир»га айланади.

Синган тақдирлар. Руҳий жароҳатлар боланинг таълим олишига, касб-ҳунар эгаллашига ва бахтли оила қуришига тўсқинлик қилади. Бир пайтлар қанотлари қайрилган фаришта бутун умр ўзининг парчаланган оламида яшашга маҳкум бўлиши мумкин.

 

Қонунчилик ва амалиёт: ечим йўлидаги қадамлар

Сўнгги йилларда Ўзбекистонда болаларни зўравонликдан ҳимоя қилиш бўйича қонунчиликни такомиллаштириш йўлида муҳим қадамлар ташланди. Жумладан, «Болаларни зўравонликнинг барча шаклларидан ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонуннинг қабул қилиниши бу борадаги муҳим ютуқлардан биридир. Ушбу қонунда зўравонликнинг жисмоний, жинсий, руҳий шакллари, ғамхўрлик кўрсатмаслик, эксплуатация ва ҳатто буллинг (таъқиб қилиш) каби турларига аниқ таърифлар берилган.

Шунингдек, жабрланган болага 30 кунгача муддатга бериладиган «ҳимоя ордери» институтининг жорий этилиши зўравонни жабрланувчидан вақтинча ажратиш ва болага тезкор ёрдам кўрсатиш имконини беради.

Бироқ, ИҲМА раҳбари таъкидлаганидек, «қонун фақат қоғозлиги, аслида унинг қиймати амалиёт билан... жамиятнинг жабрланувчилардан юз ўгирмасдан, балки уларни қўллаб-қувватлашга қанчалик тайёрлиги билан белгиланади». Бу ҳақ гап. Қонунларнинг ижросини таъминлаш, уларни ҳар бир фуқаро онгига сингдириш ва амалда қўллаш – бугунги куннинг энг долзарб вазифасидир.

 

Жамият масъулиятли бўлса...

Болаларга нисбатан зўравонликка қарши кураш фақатгина бир ташкилотнинг вазифаси эмас. Бу муаммони ҳал қилиш учун комплекс ёндашув талаб этилади. Мансурбек Оллоёров ўз мурожаатида ижтимоий ҳимоя, суд, прокуратура, ички ишлар, таълим органлари ва фуқаролик жамияти вакилларини ҳамкорликка чақирди.

Маҳалла ва таълим муассасалари: боланинг хулқ-атворидаги ўзгаришларни биринчи бўлиб сезадиган, хавф остидаги оилаларни аниқлайдиган бирламчи бўғин сифатида уларнинг ролини кучайтириш.

Соғлиқни сақлаш тизими: тиббий кўрик пайтида болалардаги зўравонлик белгиларига эътибор қаратиш ва тегишли органларга ўз вақтида хабар бериш механизмини йўлга қўйиш.

Оммавий ахборот воситалари: зўравонликка нисбатан муросасизлик муҳитини яратиш, жамиятда ҳуқуқий маданиятни ошириш ва мавжуд ёрдам хизматлари ҳақида аҳолини доимий хабардор қилиб бориш.

Ҳар бир фуқаро ён-атрофда бўлаётган воқеаларга бефарқ бўлмасдан зўравонлик ҳолатига гувоҳ бўлганда ёки шубҳа қилганда дарҳол тегишли органларга мурожаат қилиш масъулиятини ҳис этиши – энг асосий ечимлардан биридир. Бу жараёнда «Болаларни зўравонликнинг барча шаклларидан ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонун ва ундаги «ҳимоя ордери» каби механизмлар муҳим қадам бўлади. Аммо Мансурбек Оллоёров таъкидлаганидек, қонуннинг ҳаётийлиги жамиятнинг унга муносабати билан ўлчанади.

Бугун ҳар биримиз ўзимизга савол беришимиз керак: «Мен бефарқ эмас­манми?» Ён қўшнимизнинг уйидан келаётган ноодатий бола йиғисига, қариндошимизнинг ўз фарзандига қўл кўтараётганига, жароҳат етказаётганига кўз юмиб ўтиб кетмаяпмизми?

Муаммо ечими – ҳамжиҳатликда. Ижтимоий ҳимоя, суд-ҳуқуқ тизими, таълим, соғлиқни сақлаш ва фуқаролик жамияти вакиллари бир ёқадан бош чиқариб ишлаши шарт. Маҳалла оқсоқолидан тортиб, мактаб психологигача, шифокордан тортиб, оддий фуқарогача – ҳар бир инсон бу жараённинг узвий иштирокчисига айланиши керак.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, болаларнинг жиноят қурбонига айланиши – бу бутун жамиятнинг соғломлигига таҳдид солувчи иллатдир. Статистикадаги ҳар бир рақам ортида боланинг келажаги, унинг жамиятга ишончи ва орзулари турибди. Сукут пардасини йиртиб, зўравонликнинг ҳар қандай кўринишига қарши биргаликда курашиш орқалигина биз ҳар бир бола учун хавфсиз ва бахтли болаликни таъминлай оламиз. Бу нафақат давлат идораларининг, балки ҳар биримизнинг фуқаролик бурчимиздир.

 

Саида ИБОДИНОВА,

«Oila va TABIAT» мухбири