Фано – ўтаётган вақт воситачилигида мавжудот тараққиёт ва таназзулининг фалсафий суврати, ривожланиш ва инқироз белгиси, вақтнинг ҳаёт, ҳаётнинг вақт орқали ўтиши тавсифи, оламлар мажмуасидан тортиб, бўлакларга бўлинмас зарраларнинг тинимсиз инқилобий жараёни. Тараққиёт ва инқироз, инқироз ва тараққиёт жараёнларининг умумжаҳоний дард истилоҳидир.

Бу фикримиз инсондан бошқа барча жонли ва жонсиз мавжудотга тааллуқли. Инсонга нисбатан эса фано ниҳоятда мурувватлидир. Фано йўли инсон учун мангуликдан узоқ, лаҳзадан яқин. Фано башар аҳли учун Ҳақ билан халқ ўртасидаги масофа, мобайн.
Фано – Одам Атонинг тупроқдан ийланган лаҳзаларидан бошлаб, тонгла маҳшаргача бўлган вақт чизиғи. Айни бир пайтда, фано лаҳзадаги ақл бовар қилмас бир улушнинг мингдан бири қадар кичик нуқтачасидан олинган зарра. Яъни фано бу – «ўзингдан кетдинг – менга етдинг», демакдир. Ана шу маънода ҳам фано инсонга берилган илоҳий имтиёз.
Мумтоз адабиётимизнинг салмоқли қисми фано тилсимининг мифтоҳини, маънавий калитини кашф этиш билан машғул бўлган. Ўткинчиликка иқрорлик абадиятга эришмакнинг муҳим шарти деб қаралган. «Боқий топар улки, бўлди фаний, раҳравга фано бақо бўлибдур», – дейди ҳазрат Навоий.
Йилнинг тўрт фасли – қиш, баҳор, куз, ёз, инсоннинг вужуди таркиб топган тўрт унсур – сув, ҳаво, тупроқ, олов, умрнинг тўрт мавсуми – болалик, ёшлик, камолот, кексалик – булар ва булар каби ҳайратланарли мутаносибликлар фанонинг ўзига хос стихия формулалари. Албатта, бу стихиянинг, бу талотумнинг замирида мутлақо бир самовий интизом, илоҳий қонуният мавжудлиги муқаррардир.
Ана шу қонуниятни идрок этиш ва идрок эткизиш борасида мутафаккир шоирларимиз ақл бовар қилмас теранликларга бориб етганларки, Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари ана шу кашфиётчилар даврасида, шак-шубҳасиз, фахрли ўринни эгаллайди.
Вақтнинг тинимсиз оқими дарёсида Паҳлавон Маҳмуднинг тафаккур кемаси мавзу ва мазмун жиҳатидан турли юкларни ташиб сузади. Бу «кема» бу «дарё»да баъзан сокин туради, яъни фалсафий мушоҳадаларга машғул бўлади, гоҳ оқимга қарши суза бориб, умрнинг тоти, завқи, ҳамҳаёт замондошларнинг дийдоридан лаззатланиш, саодатланиш, бу ғанимат бахтнинг қадрига етиш ҳамда муваққатлигидан ҳасратланиш кайфиятларига берилади… 
Паҳлавон Маҳмуднинг фано фалсафаси билан боғлиқ поэтик тадқиқотларидаги маърифий йўналишларида, нур толаларининг зулматни пайпаслаб ҳақиқат излашида ажиб бир ўзаро ҳаракат мутаносибликлари мавжуд. Боя айтганимиз кема ҳаракатидаги зоҳирий беқарорлик ботиний тафаккур устуворлигини таъминлаб тургувчи фаолият, муборак бир руҳий безовталикдир.
Паҳлавон Маҳмуд рубоиётидаги фано фалсафасига бағишланган оҳангларнинг муҳим жиҳатларидан бири — ҳасратдир. Бироқ, шуниси муҳимки, мисралардан уфуриб турган бу андуҳлар, ҳасратлар шунчаки обидийда эмас, билъакс, жаҳоний бир дард, мулки борлиқнинг тараққийсида таназзулни фаҳм этиш, мушоҳада қилиш ҳамда ана шу фаҳму мушоҳадалардан чиқарилган поэтик хулосаларни ҳаёт учун, муборак тириклик учун дастуриламал қилиб олиш истаги билан суғорилган. 
Меъмор фалак қаср ила айвон этгай,
Нақшини тамом этгаю вайрон этгай.
Пештоқини бу кун ўзига тенг этгач,
Эртасига ер била яксон этгай.
Бу – кечган умрга мағрур бўлмаслик фалсафаси. Модомики, Аллоҳ абадияти қошида ушбу дунё қасрининг бизга азалий ва абадийдек туюлган умри бир кунликкина экан, нима учун инсон вақтни, ўтаётган умрнинг бебаҳо лаҳзаларини бу даражада қадрламаслиги керак?
Хулоса шундайки, яшаб қолишга ошиқмоқ керак. Умримиз бизга узундек туюлади, холос. Аён бўладики, биз тақдир томонидан бизга ажратилган вақтнинг «қўли»да омонат, гаровдамиз. Маънан ўзига хос тутқунлармиз. Бизга берилган ҳаёт шунчаки туҳфа бўлиб қолмасдан, бир кунмас-бир кун ҳисоби сўраладиган армуғондир.

Матназар АБДУЛҲАКИМ
(«Тафаккур чорраҳаларида» китобидан)