Яқин тарихга назар солганда, инсоният тараққиёти юксалар экан, экология ҳақида жонкуярлик билан айтиладиган фикр-мулоҳазалар салмоғи ошиб, кўлами кенгайиб келгани яққол кўзга ташланади.

Айниқса, фан-техника ривожланиб, унинг таъсирида саноат шиддат билан равнақ топган XX асрда бир антагонистик зиддият яққол кўриниб қолди.  Бир томондан, кўпайиб бораётган аҳолининг битмас-туганмас моддий эҳтиёжларини қоплаш ташвиши, иккинчи томондан, суръатли тараққиёт туфайли экотизимларда юзага келаётган вазият билан боғлиқ масалалар умумбашарий цивилизациямиз кун тартибидан қарама-қарши мақомда ўрин олди. Бунинг ажабланадиган жойи йўқ эди. Негаки, инсониятнинг яшаш муҳити салбий томонга бурилиб, табиатга муносабатни ўзгартириш ҳақидаги чақириқлар баландроқ ва кенгроқ миқёсда жаранглай бошлади. Ниҳоят, ўтган асрнинг 70-йилларида нафақат илмий, балки ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий масалаларни қамраб оладиган «экология» атамаси пайдо бўлди.

Ўрта ва катта ёшдагилар теварак-атроф­даги ҳолат аввал қандай эди-ю ҳозир қанақа эканини қиёсан билади. Ёшлар буни улардан сўраб билиб олиши мумкин. Ёки диққат билан табиатга разм солиб, ўзлари ҳам оз бўлса-да, муайян таассурот ҳосил қила олади. Чунки, бугунги ҳаётимиз шиддати табиий муҳитни жуда тез ўзгартиряпти. Масалан, савлат тўкиб турган чинорлар кесилиб кетгани фақат ёзнинг жазирамасида эмас, балки ўша макондаги манзара кўримсиз бўлиб қолганидан ҳам дарров билинади. Ёки ҳосилидан маҳалла-кўй озми-кўп татиб турган мевали дарахтга болта урилгани фақат кўнгил мева тусаганда эмас, балки ўша жойдан файзу барака кетгандек ҳиссиёт уйғонганда, баъзилар уни қўмсаб эслаганида ҳам бирдан билинади.

Ҳа, шоир Муҳаммад Заҳирий Самарқандий узоқ ХII асрда бежиз «Дарахт қанчалик бақувват, томирлари қанчалар кучли бўлмасин, уни бир-икки соатда қўпориб ташлаш мумкин, лекин у ҳосил бериши учун йиллар керак» демаган эди.

Табиатдан бирор нарса олинганда, унинг ўрни тўлдирилмаса, ҳозирги истилоҳ билан айтганда, компенсация чоралари кўрилмаса, оқибати аянчли ва қайғули бўлишини ҳаётнинг ўзи кўрсатиб турибди. Биргина Орол фожиасини олайлик, бир маҳаллар пахта яккаҳокимлиги туфайли дарёлар суви тўсилиб, чўлларга бурилмаганида, ҳозирги экологик бўҳронга ўрин йўқ эди. Марказий Осиё иқлимини барқарорлаштириб – қишу ёзини нисбатан мўътадил қилиб, ёғин-сочинини бир меъёрда ушлаб турган денгиз ўз соҳилларидан юзлаб километр нарига «қочиб кетди». Зарарли кимёвий моддалар билан тўйинган, туз билан қопланган бу қумликларда кема қабристонлари пайдо бўлди, аҳоли орасида турли касалликлар кўпайди. Айтаверса, адо қилиб бўлмайди.

Машҳур географ Арманд Львович (1905 — 1976) «Табиатга меҳмон бўлиб борсангиз, одамларникига меҳмонга борганда қилиш одобсизлик бўлган ҳеч бир ишга қўл ура кўрманг» деганда, табиатнинг тузумини бузмаслик, уни хўрламаслик ва хорламаслик кераклигини назарда тутган, албатта.

«Тарихини билмаганнинг келажаги йўқ», дейдилар. Авваллари дунё халқлари турфа маданият ва тарихга эга бўлган, турли иқлим шароитида, ҳар хил ижтимоий-иқтисодий муҳитда яшаган. Геологияси, географик жойлашуви, рельефи бошқа-бош­қа бўлган. Лекин уларни бир жиҳат бирлаштириб турган. Бу табиат билан уйғун ва ҳамоҳанг ҳаёт кечиришдир. Ҳар бир халқнинг серсув ё қурғоқ, совуқ ё иссиқ, серҳосил ё тақрон, тоғлик ё текислик ва бошқа жиҳатларига кўра табиат билан муносабатларга оид ўз маънавий-ахлоқий меъёрлари бўлган. Лекин илм-фан ва техника тараққиёти туфайли глобаллашув жараёнлари пайдо бўлиб, дунёнинг энг чекка нуқталарига ҳам ўз таъсирини кўрсата бошлаганидан кейин меъёрлар, яна ҳам ачинарлиси, улар асосидаги қадриятлар йўқлик сари юз тутди.

Дунёни қўя турамиз-да, ўзимиздан кичик мисол келтирамиз. Ёши улуғлар уйимиз, маҳалламиз яқинидаги сув ҳавзасидан, ариқ-анҳорлардан илгари одамлар сув ичгани ҳақида ҳасрат билан сўзлаб қолиши бор гап. Кўп қишлоқларнинг ўз булоқ-чашмалари бўлган. Ариқлар ҳовлидан ҳовлига ўтган. Қўшнининг, жамоатнинг ҳаққи-ҳурмати учун ҳеч ким уларни ифлослантирмаган. «Дарё бўйида турган бўлсанг ҳам сувни исроф қилмай ишлат» нақлига биноан тежамкорлик билан ишлатган. Чунки оқимнинг қуйи томонида бошқа қишлоқлар бўлган, сув уларга ҳам етиб бориши, борганда ҳам, истеъмолга яроқли ва етарли бўлиши кераклигини мулоҳаза қилган.

Янги авлод чиқиндига тўлган бадбўй сувга қараб туриб, уларнинг айтганига ишониши қийин.

Шу ўринда беихтиёр АҚШ кибернетикасининг отаси Винер Норбетнинг (1894-1922) «Биз атроф-муҳитни шу қадар ўзгартириб юбордикки, энди унда яшашимиз учун ўзимизни ўзгартиришимиз керак бўлиб қолди» деган гапи ёдга тушади. Унинг ҳамюрти бўлган ҳарбий юрист ва пуб­лицист Роберт Грин Ингерсолл (1833-1899) сал бошқача айтган, лекин мўлжалга аниқ теккан: «Табиатда мукофот ҳам, жазо ҳам бўлмайди – фақат оқибат бўлади, холос».

Очиқ тан олиш керак, катта бизнеснинг катта мақсадлари, шахсий турмушни яхшилаш ниятлари экологик маданиятни ортга суриб қўймоқда.

Аслида инсониятнинг бугун Ер юзида яшаётган авлоди экологик маданият поғонасидан ошиб ўтиб, экологик цивилизация даражасига етиши керак эди.

Экологик маданият нима ўзи? Бу умум­инсоний маданиятнинг бир қисми бўлиб, инсон билан табиат ўртасидаги муносабатларга тааллуқли ижтимоий муносабатлар, ижтимоий ва шахсий маънавий-ахлоқий меъёрларни қамраб олади. Экологик маданият инсонлар жамияти билан табиатнинг ўзаро уйғун муҳитда ҳаёт кечиришини таъминлашга хизмат қилади. Бу эса, жамиятнинг атроф-муҳит ва экологик муаммоларга тўғри муносабатини тақозо этади. Шу боис, эколог фаоллар «экологик маърифат»ни ривожлантириши керак. Жамиятда экологик билимларни бойитиш, одамларда атроф-муҳитга тўғри муносабатни шакллантириш, табиий бойликлардан унумли, оқилона ва тежамкорлик билан фойдаланиш тамойилларини кенг ёйиш уларнинг бирламчи вазифаларидир. Инсон табиатни, унинг ҳодисаларини, бу ҳодисалар ўртасидаги боғлиқ жиҳатларни, нотўғри экологик муносабат оқибатларини яхши билса, атроф-муҳитга зарар етказишга қўли бормай қолади.

Албатта, ҳамма ишни соҳа мутахассислари ё фаолларнинг зиммасига юклаб қўйиш тўғри эмас. Негаки, экологик маданиятга таълим ва маърифатдан ташқари, тажриба, анъана ва қадриятлар, маҳаллий иқлим, табиий муҳит, геология, географик жойлашув, табиий бойликлар каби кўплаб бошқа омиллар ҳам таъсир кўрсатади. Шу боис, бу тушунча негизида ўсимликлар экологияси, жониворлар экологияси, саҳро, тундра, тоғ-у ўрмонлар экологияси, қутб­лар экологияси, океан экологияси, атмосфера экологияси, глобал экология, коинот экологияси, шунингдек, инсон экологияси, меъморий экология, шаҳар-у қишлоқ экологияси сингари кўп тармоқлар мужассам бўлган. Маънавий экология ҳам бор.

Одамнинг биринчи мураббийи – ота-­она. Одоб-ахлоқ, урф-одат, анъана ва қадриятларни болага биринчи бўлиб уни дунёга келтирганлар ўргатади. Экологик маданият, яъни экологик тарбия ҳам шулар қаторидадир. «Дарахтнинг мевасини е, лекин ҳаргиз шохини синдира кўрма», «Сувга туфлама, сувга қараб супирма», «Ёз ойларида ҳас-хашакка ўт туширишдан эҳтиёт бўл», «Тоққа чиққанда, чўмилишга борганда, ўрмон кезганда чиқинди қолдирма», «Уй ё машина деразасидан ташқарига нарса улоқтирма» каби танбеҳлар болада фақат тозалик ва одоб кўникмаларини ҳосил қилмайди, балки унда бутун бир экологик маданиятнинг пойдеворини шакллантириб, табиатга меҳрини, атроф-муҳит барқарорлигига дахлдорлик ҳиссини оширади. Шундан кейин у бола чиқинди солинган идишни дуч келган жойга қўйиб кетмасдан, чиқиндихонага олиб боради.

Қаранг-да, шаҳарларимиз нима учун ивирсиб кетяпти? Чунки, болалар тугул катталар ҳам эринчоқлик қилиб, бир пакетни қайсидир бурчакка қўйиб кетади. Унга бир-икки кишининг кўзи тушади. Кейин баъзилар «мен ҳам шу ерда қолдирсам-чи!» деган ўйга боради. Ҳеч қанча вақт ўтмай, битта пакет қолдирилган жойда қўланса ҳид тарқатадиган каттагина уюм пайдо бўлади.

Дам олиш жойларига олиб борадиган йўллар, шаҳарлараро магистраллар борасида ҳам шу гап. Кимдир поезд ё автомобиль деразасидан бир нимани йўл четига итқитади ва афсуски, бу танбеҳ учун сабаб эмас, такрор учун «ўрнак» бўлади. Бу йўллардан юрганлар билади – манзилга боргунча ҳам, уйга қайтгунча ҳам сон-саноқсиз баклажка, пакет, қадоқ қоғозлари, тагликлар ва яна қанчадан-қанча нарсаларни кўриш мумкин. Ўша одамлар уйида чиқит нарсани дуч келган жойга отмайди, тартиб билан бир идишга йиғиб, чиқиндихонага олиб боради. Лекин уйидан бир қадам ташқарига чиқдими, тамом, бу ёғига – «менга нима...» Аслида уйи унинг юзи бўлганидек, булар ҳам унинг юзидир. Ивирсиган уйидан қанчалар ҳаё қилса, қолганларининг чиркинлигидан ҳам шунчалар ҳаё қилиши керак.

Антуан Сент-Экзюпери боплаб айтган-да: «Мана бундай қатъий қоида бор: эрталаб турасан, юз-қўлингни ювиб, ўзингни тартибга келтирасан, ўшанда бирданига сайёрангни ҳам тартибга келтириб қўясан». Яъни, тозалик учун миқёснинг аҳамияти чекланмайди, адиб назарда тутган сайёра жуда кичик бўлса-да, унинг гапи глобал тарзда умуман бутун Ерга тааллуқли. Ер – ҳаммамизнинг умумий Ватанимиз, умумий уйимиз.

Экологик маданиятни ота-онадан кейинги навбатда бошланғич таълим муассасалари тарбиячилари, сўнг мактабда ўқитувчи-мураббийлар ўргатиб бориши зарур. Чунки, экологик маданият, юқорида таъкидланганидек, умуминсоний маданиятнинг узвий, ажралмас бир қисмидир. Инсон қисман маданиятли ё қисман маданиятсиз бўлмайди.

Аслида кўҳна дунё олими Цицерон жуда аниқ айтганидек, «Илм-фаннинг пайдо бўлиши замирида аввало табиатни кузатиш ва ўрганиш мужассамдир». Леонардо да Винчи «Табиат ҳамма нарсанинг тадоригини кўриб қўйган, қаёққа қараманг, ҳамма ерда ўқиб-ўрганиш, сабоқ олиш мумкин бўлган унсурларни топиш мумкин» деб унинг фикрини тасдиқлаган. Инсон теварак-атрофни кузатиб, ўзгаришлардан сабоқ олиб, илмий хулосаларга келгани, тажриба орттиргани – инкор этиб бўлмас ҳақиқат. Демак, энди табиатга раҳматимизни бугунги тараққиётимиз даражасига кўтармоғимиз керак. Бунга йўл қўймаслик учун экологик маданиятни ривожлантириш ва кенг ёйиш зарур. Шунда экологик цивилизация сари одимлаймиз.

Бу қуйидагиларда намоён бўлади. Аввало, ресурсларни авайлаб, тежаб ишлатамиз. Экологик маърифатли одамлар ўз-ўзидан сув, ўрмонлар, энергия каби табиий ресурсларни тежайди. Чунки уларни исроф қилиш охир-оқибат маҳрумликка олиб боришини яхши билади.

Шу билан бирга, экологик цивилизацияда табиатга меҳр юксак даражада бўлади. Экологик маданияти ривожланган инсон шунчаки ҳайвонот ва наботот дунёсига яхши муносабатда бўлмайди, балки жонкуярлигини ўз саъй-ҳаракатлари билан юзага чиқаради. Дейлик, ёввойи табиатни асраш бўйича таклиф ва ташаббусларни илгари суради ва ўзгаларнинг шундай амалларини қўллаб-қувватлайди, браконьерликка қарши жилла қурса сўзи билан курашади, экотизимларни муҳофаза қилишга бош қўшади. Экология ва атроф-муҳит муҳофазасига қаратилган жамоатчилик ҳаракатларига аъзо бўлиб, унинг фаоллари сафидан жой олади.

Экологик цивилизацияда турмуш тарзи барқарор бўлади. Зеро, экологик маърифатли одамлар ўз организми табиатини ҳам яхши билади ва турмушини шунга мос тарзда ташкиллаштиради. Бу фақат эрталабки жисмоний машқлар ё соғлом овқатланиш эмас, албатта. Барқарор турмуш тарзи автомобилдан жамоат транспортини афзал билиш, сув ва энергияни тежаб ишлатиш, чиқиндиларни саралаш, имкон қадар экологик нохуш «излари» кам бўлган маҳсулотлар истеъмол қилиш кабиларда ҳам намоён бўлади.

Мана, шахсий автомобилни олайлик. Шукрки, ҳозир кўпчиликда бор. Бунинг «лекини» шундан иборатки, одамлар боғча, мактаб, бозор, иш, масжид, меҳмонга ўз автомобилида қатнаши кўпайиб кетди. Бу ёқилғи сарфини, йўлларда тирбандликни оширяпти, ҳаво ифлосланишини кўпайтир­япти. Ваҳоланки, жамоат транспортидан фойдаланганда, бир киши сарфлаган энергия ҳисобига юзлаб одам манзилига етиб олади.

Экологик цивилизацияда одамлар таълимга яна ҳам кўпроқ эътибор беради. Чунки, билим, хусусан, табиат ҳодисаларини билиш келажакни белгилашда муҳим ўрин тутади. Шу боис ҳамма атроф-муҳит муаммоларидан кўпроқ хабардор бўлиб боради. Табиатни асрашнинг янги усул ва услубларини ўрганади ва бу борадаги маълумотларни ёяди.

Бинобарин, кўзимизга майда, арзимас кўринган экологик муаммолар келажакда катта инқироз ва бўҳронларга айланмаслиги учун экологик маданиятни муттасил ривожлантириб бориш ғоят муҳим аҳамиятга эга. Бунда ота-она­лар, тарбиячилар, ўқитувчи-мураббийлар, маҳалла фаоллари, ёши улуғлар пешқадам бўлсин.

Айни пайтда ўзимиз ҳам теварак-атроф­га эътиборлироқ, меҳрлироқ бўлайлик. Сигарет қолдиғини сувга ташлаш шарт эмас, масалан. Ёки музқаймоқни еб бўлиб, қоғозини дуч келган жойга қўйиб кетиш ўрнига, нарироқдаги қутига олиб боришга эринмайлик. Зора, уйимизни тоза тутганимиздек, аввал маҳалламиз (қишлоқ-овулимиз), кейин туманимиз, кейин шаҳримиз (вилоятимиз), кейин мамлакатимизни озода тутишга ўргансак.

Бу ҳақда яна кўп гапириш мумкин. Лекин сўзни мухтасар қилиб, эколог олим, Термиз давлат университети профессори Холмат Зокировнинг «Маънавий ҳаёт» журналининг 2024 йил 3-сонида эълон қилинган сўзлари билан бу фикрларга вақтинча нуқта қўямиз: «Жамики юксалишлар асосида маънавият турса, барча йўқотишлар ортида маънавий таназзул туради. Бир туп арча бир йилда ўзида 6 тоннагача сув тўплайди. Муттасил кислород ишлаб чиқаради. Бир тилсиз арча умри давомида инсонга хизмат қилади, унинг ҳаёти учун ўзини бағишлайди. Бироқ бир валломат боради-да, 100 йиллик арчани беш-олти дақиқада саранжом қилади. Унинг бор мақсади арчадан уйига устун қилиш ёки шу тилсиз-жағсиз дарахтнинг икки-уч метрлик уйини – ерини тортиб олиш. Ўткинчи умрида бир туп ниҳол экмаган бу одам Ватанга ҳам наф бермайди, бировга яхшилик ҳам қилмайди».

 

Анвар БОБОЕВ,

Имом Бухорий халқаро
илмий-тадқиқот маркази илмий ходими