Замонавий ҳаёт ритми биздан тезкорликни талаб қилаётгани бор гап. Улар орасида энг оммабопи – тез тайёрланадиган егуликлар (фаст-фуд) ва қайта ишланган саноат маҳсулотлари эканлиги ҳам ҳақиқат.

Улар ёрқин қадоқлари, ўзгача таъми ва тез тайёрланиши билан ўзига мафтун қилади. Бироқ бу қулайлик ортида жиддий ва тобора кенг тарқалаётган хавф – озиқ-овқатга қарамлик муаммоси яшириниб ётибди. 36 та мамлакатда ўтказилган кенг қамровли тадқиқотлар ҳайратланарли хулосани тақдим этди: катталарнинг 14 фоизи ва болаларнинг 12 фоизи, яъни ҳар 7 кишидан камида биттаси ушбу маҳсулотларга нисбатан кучли, енгиб бўлмас иштиёқни ҳис қилади.

Бу шунчаки иродасизлик ёки оддий одат эмас. Бу муаммонинг илдизи инсон миясининг биокимёвий жараёнларига бориб тақалади.

 

Дофамин тузоғи: таомга қарамлик

Тадқиқотларнинг энг муҳим кашфиёти шундаки, юқори даражада қайта ишланган, ёғ ва углеводларга бой маҳсулотлар (чипслар, газланган ширин ичимликлар, бургерлар, музқаймоқлар) мияда роҳатланиш гормони – дофаминнинг кескин ишлаб чиқарилишини рағбатлантиради. Энг хавотирли жиҳати, бу жараённинг кучи ва таъсир механизми никотин (тамаки) ва алкоголь каби кучли қарамликни келтириб чиқарувчи моддаларникига жуда ўхшашдир.

Жараён қуйидагича ишлайди:

Биринчи татиб кўриш: сиз ёғли ва ширин маҳсулотни истеъмол қиласиз.

Миянинг мукофоти: миянгизнинг мукофотлаш тизими фаоллашади ва катта миқдорда дофамин ажралиб чиқади. Сиз лаззатланиш ва қониқиш ҳиссини туясиз.

Хотиранинг шаклланиши: мия бу ёқимли ҳисни ва уни келтириб чиқарган диабет, юрак-қон томир касалликлари, жигар хасталиклари ва ҳатто баъзи маҳсулотни эслаб қолади.

Қарамлик ҳалқаси: вақт ўтиши билан мия бундай «сунъий» лаззатланишга ўрганиб қолади. Аввалгидек роҳатланиш учун сиздан янада кўпроқ миқдордаги маҳсулот талаб қила бошлайди. Уни истеъмол қилмаганингизда эса ўзингизни безовта, асабий ва тушкун ҳис қиласиз (хумор синдроми).

Шу тариқа, инсон ўзи сезмаган ҳолда «дофамин тузоғи»га тушиб қолади. У энди очликни қондириш учун эмас, балки руҳий ҳолатини «тўғрилаш», стрессни енгиш ёки шунчаки ўзини яхши ҳис қилиш учун овқатлана бошлайди.

 

Глобал муаммо ва унинг оқибатлари

Катталарнинг 14 фоизи, болаларда эса 12 фоиз – бу рақамлар ортида семизлик, 2-тур қандли саратон турларининг кескин кўпайиши каби глобал соғлиқни сақлаш инқирози ётибди. Бу маҳсулотлар юқори калорияга эга бўлса-да, уларда организм учун зарур бўлган витаминлар, минераллар ва клетчатка деярли мавжуд эмас. Натижада, инсон «тўқ, аммо оч» ҳолатга тушади: унинг қорни тўқ, лекин ҳужайралари озуқага муҳтож бўлади.

Болаларнинг 12 фоизи ушбу қарамликдан азият чекаётгани эса айниқса ташвишланарлидир. Болаликда шаклланган нотўғри овқатланиш одатлари бутун умрлик соғлиқ муаммоларига пойдевор бўлиб хизмат қилади. Ёрқин рекламалар, мультфильм қаҳрамонлари туширилган қадоқлар ва мактаб ошхоналаридаги носоғлом егуликлар болаларни онгли равишда ушбу тузоққа жалб қилади.

 

Бу ҳақиқий қарамликми?

Баъзи олимлар «озиқ-овқатга қарамлик» атамасига шубҳа билан қарашади. Бироқ, гиёҳвандликни ташхислашда қўлланиладиган мезонларнинг аксарияти бу ҳолатга ҳам мос келади: назоратни йўқотиш, ҳаддан кўпроқ истеъмол қилиш, доимий иштиёқ, шу овқатдан харид қилиш ҳақида доимий ўйлаш.

Яна бир хавфли жиҳати: салбий оқибатларга қарамай истеъмол қилиш, соғлиққа зарарини била туриб ҳам ўзини тўхтата олмаслик.

Фаст-фудга қарамлик ижтимоий ҳаётга ҳам ўз салбий таъсирини кўрсатмоқда. Бир дастурхон атрофида соғлом овқатланиш одатлари йўқолиб, айримларнинг оилавий ва ижтимоий тадбирлардан ўзини олиб қочиши кузатилмоқда.

Хумор (абстиненция) белгилари янада аянчли. Бундай маҳсулотни истеъмол қилишни тўхтатганда таъсирчанлик, бош оғриғи ва тушкунлик каби ҳолатлар кузатила бошлайди.

 

Қандай қилиб бу ҳалқадан чиқиш мумкин?

Озиқ-овқатга қарамликни енгиш мураккаб, аммо имконсиз вазифа эмас. Бунинг учун комплекс ёндашув талаб этилади.

Англаш ва тан олиш: биринчи қадам – муаммо мавжудлигини тан олиш. Сиз нима учун ва қачон носоғлом егуликларга эҳтиёж сезаётганингизни таҳлил қилинг (стресс, зерикиш, хафагарчилик).

Атроф-муҳитни ўзгартириш: уйингиздан ва иш жойингиздан барча зарарли маҳсулотларни олиб ташланг. Уларнинг ўрнига соғлом муқобилларни (мевалар, сабзавотлар, ёнғоқлар) қўйинг.

Озуқавий саводхонликни ошириш: маҳсулотларнинг таркибини ўқишни одат қилинг. «Транс-ёғлар», «юқори фруктозали маккажўхори сиропи», «қўшимча шакар» каби сўзлардан эҳтиёт бўлинг.

Қайта ишланмаган таомларга ўтиш: имкон қадар уйда, табиий маҳсулотлардан таом тайёрланг. Бу сизга таом таркибини тўлиқ назорат қилиш имконини беради.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, саноат озиқ-овқатларига қарамлик – бу шахсий иродасизлик эмас, балки замонавий озиқ-овқат саноати ва инсон биологияси ўртасидаги мураккаб тўқнашувдир. Бу муаммонинг кўламини англаш ва унга қарши онгли равишда курашиш нафақат ўзимизнинг, балки келажак авлоднинг соғлиғини сақлаб қолишнинг ягона йўлидир. Танлов бизнинг қўлимизда: лаҳзалик лаззатланиш ёки узоқ муддатли соғлом ҳаёт?!.

 

Саида РУСТАМ қизи